MAKROEKONOMSKI AGREGATI

Pojam makroekonomskih agregata

Da bi se izmerio rezultat poslovanja određenog preduzeća, porede se njegovi prihodi i rashodi, odnosno njihova razlika – dobit ili gubitak. Analizom rezultata pojedinačnog preduzeća bavi se mikroekonomija.

Kako, međutim, možemo odrediti uspešnost rezultata koji je u određenoj godini ostvario čitav ekonomski sistem odnosno čitava nacionalna ekonomija?

U jednoj privredi se u toku godine proizvede mnoštvo najrazličitijih proizvoda, trguje se različitim vrstama robe i pružaju se najraznovrsnije usluge. Da bi se vrednosno i količinski obuhvatili svi ti rezultati proizvodnje, ekonomska nauka, odnosno makroekonomija kao njen deo, razvila je čitav sistem tzv. makroekonomskih agregata. To je sistem pokazatelja kojima se izražavaju rezultati ekonomske aktivnosti u nekoj državi, odnosno društvenoj zajednici.

Cilj makroekonomskih agregata je kvantitativno izražavanje vrednosti društvene proizvodnje kako bi se ona dalje mogla analizirati i razmatrati, planirati i porediti sa rezultatima drugih privreda.

Iako se neki od danas korišćenih makroekonomskih agregata pominju još u XVII veku, njihovo značajnije korišćenje u makroekonomskoj analizi započinje tek u periodu posle Velike ekonomske krize odnosno tridesetih godina XX veka.

  

Bruto društveni proizvod

Makroekonomija je za potrebe svoje analize razvila veliki broj makroekonomskih agregata. Najkorišćeniji makroekonomski agregat, kako u ekonomskim analizama konkretne privrede, tako i u njenom poređenju sa drugim privredama je bruto društveni proizvod (BDP odnosno GDP  - od engleskog Gross Domestic Product).

Definicija: Bruto društveni proizvod predstavlja tržišnu vrednost ukupne mase proizvoda (dobara i usluga) proizvedenih u jednoj zemlji za određeni period vremena, obično za godinu dana. BDP dakle meri vrednost celokupne društvene proizvodnje u jednoj godini.

Kako bi se u potpunosti razumela suština bruto društvenog proizvoda, potrebno je obratiti pažnju na nekoliko značajnih napomena:

• kako bruto društveni proizvod predstavlja tržišnu vrednost svih proizvoda i usluga proizvedenih u jednoj zemlji u periodu od godinu dana, to znači da se za njegovo izračunavanje koriste tržišne cene dobara i usluga;
• u obračun bruto društvenog proizvoda ne ulazi vrednost takozvanih međufaznih proizvoda jer je njihova vrednost obračunata u vrednosti finalnih proizvoda; tako, na primer, u obračun bruto društvenog proizvoda neće ući brašno (iako je brašno finalni proizvod za proizvođača brašna) ako je ono u toku obračunske godine upotrebljeno za proizvodnju hleba (za pekaru brašno nije finalni proizvod već materijal); isključivanjem međufaznih proizvoda iz obračuna bruto društvenog proizvoda izbegava se obračunavanje istih proizvoda dva i više puta; brašno koje je stavljeno na zalihe i nije prodato u toku obračunske godine može se privremeno smatrati finalnom robom, njegova vrednost će uvećati bruto društveni proizvod, ali kada se to brašno u toku iduće godine upotrebi za proizvodnju hleba, njegova vrednost će se preneti na finalni proizvod kao deo cene finalnog proizvoda;
• obračun bruto društvenog proizvoda obuhvata i robu i usluge; to znači da će prilikom korišćenja kozmetičkog tretmana u obračun bruto društvenog proizvoda ući tržišna cena kozmetičkih preparata koji su u tretmanu korišćeni (kao roba), ali i tržišna cena samog tretmana (kao usluge);
• bruto društveni proizvod uključuje samo proizvode koji su proizvedeni u toku obračunske godine; to znači da će tržišna cena automobila biti deo bruto društvenog proizvoda u godini u kojoj je auto proizveden, ali kada taj isti auto vlasnik proda kao polovan, njegova tržišna vrednost koja je postignuta u tom trenutku neće ući u obračun bruto društvenog proizvoda;
• u obračun bruto društvenog proizvoda ulaze samo dobra i usluge koje su legalno prodate u toku godine što znači da ovaj makroekonomski agregat ne obračunava transakcije koje su izvršene u okviru sive ekonomije, kao ni transakcije koje nastaju iz kriminalnih aktivnosti (šverc, prodaja droge itd);
• u obračun bruto društvenog proizvoda domaće zemlje ulaze i roba i usluge koje su na teritoriji domaće zemlje proizvele strane kompanije odnosno strani građani; rad srpskog radnika u Nemačkoj je deo nemačkog bruto društvenog proizvoda (jer je njegovim radom proizveden određeni proizvod na teritoriji Nemačke), kao što je i rad građanina Nemačke na privremenom radu u Srbiji deo bruto društvenog proizvoda Republike Srbije.

Treba, takođe, istaći i činjenicu da je bruto društveni proizvod makroekonomski agregat koji istovremeno izražava dve veličine – ukupan dohodak privrednih subjekata i ukupne troškove svih roba i usluga u određenoj privredi. To znači da je ukupan dohodak uvek jednak ukupnom trošku. Suština ove jednakosti je u tome što ako, naprimer,  jedan građanin Srbije plati popravku automobila, za njega će ta transakcija predstavljati trošak. Za automehaničara koji je popravku izvršio, ta transakcija će predstavljati dohodak. Na taj način su u okviru jedne privrede ukupan dohodak i ukupni troškovi zaista jednaki. Kako novac u privredi neprekidno kruži između privrednih subjekata (pojedinaca, domaćinstava, preduzeća, države itd) to znači da se bruto društveni proizvod može obračunati na dva načina:

1. sabiranjem troškova svih privrednih subjekata,
2. sabiranjem dohodaka svih privrednih subjekata.

I jedan i drugi način obračuna bruto društvenog proizvoda su mogući upravo zbog toga što je svaki dohodak u jednoj privredi istovremeno i nečiji trošak, a svaki trošak je istovremeno dohodak nekoga drugog.

Struktura bruto društvenog proizvoda

Bruto društveni proizvod je istovremeno pokazatelj rezultata proizvodnje određene privrede, ali i njenog trošenja. Celokupan bruto društveni proizvod koji je ostvaren u okviru određene privrede, odnosno nacionalne ekonomije se raspodeljuje na različite vidove potrošnje. Struktura društvenog proizvoda data je sledećom relacijom:

BDP = P + I + G + (E – M)

Ova relacija pokazuje da je svaki dinar bruto društvenog proizvoda potrošen na određeni način. Prema tome, komponente bruto društvenog proizvoda bile bi:

• potrošnja (P) – obuhvata finalnu potrošnju pojedinaca, odnosno domaćinstava; domaćinstva svoj dohodak troše u celosti ili određeni deo dohotka štede;
• investicije (I) – odnose se na potrošnju preduzeća kao privrednih subjekata i obuhvataju kupovinu osnovnih sredstava, opreme, objekata i slično;
• državna potrošnja (G) – obuhvata sva trošenja državnog aparata, od ulaganja u izgradnju modernih saobraćajnica do plata državnih službenika (ove plate jesu deo državne potrošnje jer njima država plaća rad radne snage koju je angažovala); u državnu potrošnju, međutim, ne spadaju takozvana transferna plaćanja (penzije, socijalna davanja, subvencije preduzećima) jer ova plaćanja nisu izraz proizvodnje pa kao takva i ne mogu biti deo državne potrošnje;
• razlika između izvoza i uvoza, odnosno neto izvoz (E – M) – izvoz povećava bruto društveni proizvod, dok ga uvoz smanjuje; većina savremenih privreda predstavljaju takozvane otvorene privrede, što znači da razmenjuju robe i usluge sa inostranstvom (za razliku od zatvorenih privreda koje to ne čine) i zbog toga u obračun svog bruto društvenog proizvoda moraju uneti i komponente izvoza i uvoza.

  

Realni i nominalni bruto društveni proizvod

Nominalni bruto društveni proizvod je bruto društveni proizvod koji je obračunat po tekućim cenama, odnosno po tržišnim cenama dobara i usluga po kojima se one prodaju i kupuju u toku godine za koju se bruto društveni proizvod obračunava. Kada se obračunava nominalni društveni proizvod, moguće je steći uvid u stvarno stanje privrede u posmatranoj godini. Međutim, ako bismo želeli da pratimo kako se bruto društveni proizvod kretao iz perioda u period (iz godine u godinu), to ne bismo mogli učiniti zbog neuporedivosti podataka.

Da bi se dobila jasna i realna predstava o kretanju visine bruto društvenog proizvoda kroz vreme, potrebno je izračunatirealni bruto društveni proizvod. Realni bruto društveni proizvod predstavlja bruto društveni proizvod koji je obračunat na osnovu stalnih cena čime je uticaj inflacije na vrednost ovog agregata otklonjen. Računanjem BDP-a na osnovu stalnih cena dobija se njegova vrednost očišćena od uticaja porasta opšteg nivoa cena.

  

Ostali makroekonomski agregati

Bruto društveni proizvod jeste najkorišćeniji makroekonomski agregat, kako za makroekonomsku analizu privrede konkretne zemlje, tako i za poređenje između različitih zemalja. Makroekonomija, međutim, obračunava i druge agregate koji se međusobno razlikuju po strukturi odnosno po kategorijama dohotka koje uključuju, odnosno isključuju. Ostali makroekonomski agregati su:

• Bruto nacionalni proizvod (GNP – Gross National Product) – razlikuje se od bruto društvenog proizvoda jer isključuje dohotke koji su strani građani ostvarili u domaćoj zemlji, odnosno uključuje dohotke koje su domaći građani ostvarili u inostranstvu (u bruto nacionalni proizvod bi ušao dohodak srpskog radnika na privremenom radu u Rusiji, ali bi bio isključen dohodak ruskog državljanina koji je on ostvario u Srbiji); da podsetimo – bruto društveni proizvod bi za razliku od bruto nacionalnog proizvoda obračunao dohodak ruskog građanina iz prethodnog primera, ali ne bi uzeo u obzir dohodak našeg građanina u Rusiji jer je dohodak ostvaren van granica naše zemlje.
• Neto nacionalni proizvod (NNP – Net National Product) – predstavlja bruto društveni proizvod umanjen za troškove amortizacije (amortizacija predstavlja novčane izdatke kojima se pokriva trošenje osnovnih sredstava, objekata, opreme u privredi).
• Nacionalni dohodak (National Income) – ukupan dohodak koji su zaradili građani određene zemlje; razlikuje se od neto nacionalnog proizvoda jer ne uključuje poreze koje plaćaju preduzeća, a uključuje novčanu pomoć preduzećima.
• Dohodak pojedinaca – predstavlja dohodak koji su pojedinci (odnosno domaćinstva) zaista primili i koji im je već isplaćen; uključuje i prihod pojedinaca (domaćinstava) od kamata kao i eventualnu pomoć od države.
• Raspoloživi dohodak pojedinaca – dohodak koji ostaje pojedincima (domaćinstvima) posle regulisanja njihovih obaveza prema državi (porezi).
• Diskrecioni dohodak pojedinaca – deo dohotka koji pojedincima (domaćinstvima) ostane preko dohotka koji je dovoljan samo za zadovoljavanje elementarnih životnih potreba.

Bruto društveni proizvod se koristi i za merenje životnog standarda konkretne zemlje kao i za njegovo poređenje sa standardom koji je zastupljen u drugim privredama odnosno nacionalnim ekonomijama. U te svrhe se koristi društveni proizvod per capita odnosno društveni proizvod po glavi stanovnika. Društveni proizvod po glavi stanovnika pokazuje vrednost proizvodnje određene zemlje stavljenu u odnos sa brojem njenih stanovnika. Što je društveni proizvod po glavi stanovnika viši to je i životni standard viši. Ovo je pokazatelj  stepena razvijenosti nacionalne ekonomije – što je zemlja ekonomski razvijenija, ona će ostvarivati veću vrednost proizvodnje po glavi stanovnika.

Izvor: IT Akademija

Domaći zadatak:

Odgovori pisano na pitanja:

1. Šta je mikroekonomija, a šta makroekonomija?

2. Definiši pojam bruto domaćeg proizvoda.

3. Kako se na engleskom kaže bruto domaći proizvod i koja se skraćenica koristi?

4. Na koja dva načina se može izračunati GDP?

5. Napiši relaciju kojom se iskazuje GDP i objasni njene komponente.

6. Kakva je razlika između nominalnog i realnog GDP-a?

7. Šta je bruto nacionalni proizvod?

8. Šta je i u koje svrhe se koristi pojam GDP per capita?